قول سدید

اشاره: حاج شیخ عباس قمی بواسطه تالیف کتاب گرانقدر مفاتیح الجنان نامی آشنا در میان خواص و عوام شیعیان است. اما این نام آشنا به نظر از آن دست نخبگانی است که خدمات و زندگی اش به دلیل غفلت و بی توجهی اصحاب رسانه و دست اندرکاران فرهنگی و علمی در سطح جامعه بسیار ناآشنا به نظر می آید و اگر از کسانی که مفاتیح را سه وعده مطالعه می کنند بخواهیم درباره شخصیت نویسنده کتاب توضیح بدهند به نظر توضیحاتشان کمتر از یک دقیقه باشد!!
محدث قمی در 1294ق. در قم متولد شد. مادرش زنی متدین بود. از ایشان نقل شده است که «در مدت دو سالی که عباس را شیر می دادم، یک دفعه هم بی طهارت نبودم.» شیخ عباس در تجلیل از مادرش می گوید: «هر موفقیتی که دارم از برکت مادرم است.»
وی در نجف ، چهار سال از محضر میرزا حسین محدث نوری بهره برد. آنگاه به مشهد هجرت نمود و از علمایی چون، شیخ نخودکی اصفهانی و ملاعباس تربتی کسب فیض نمود. او سفرهایی به سوریه و لبنان داشت و در این مسافرتها با شخصیتهایی چون علامه شرف الدین و آیت الله امین عاملی ملاقات داشت.
محدث قمی در 23ذی الحجه 1359ق. در 65سالگی به لقاءالله پیوست. آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی بر پیکر مطهرش نماز خواند و در صحن مطهر امیرالمومنین(ع)، کنار مرقد استادش محدث نوری، به خاک سپرده شد.
تلاش و کوشش او در احیای تفکر شیعی وصف ناپذیر بود تا آنجا که روزانه افزون از 17 ساعت مطالعه می کرد یا می نوشت. آقا بزرگ تهرانی، هم حجره شیخ عباس، در مورد شخصیت ایشان می گوید:« او پیوسته سرگرم کار بود، عشقی شدید به نوشتن و تحقیق داشت. هیچ چیز او را از این شوق و عشق منصرف نمی کرد و مانعی در این راه نمی شناخت.»
به گفته آقا بزرگ تهرانی شیخ عباس در کنار شیخ عبدالکریم حائری نقش بسزایی در تاسیس حوزه علمیه قم داشت و «یکی از یاوران و از بزرگترین مروجان شیخ عبدالکریم به شمار می رفت.»

شیخ عباس از علمای پرکار بوده است و تقریبا روزی نبوده است که قلم را بر زمین بگذارد. یکی از ویژگی های نیکوی شیخ عباس در نگارش این بوده است که کتب صعب و مشکل یا علمی یا حجیم را با زبان ساده و شیوا ترجمه یا تلخیص و قابل فهم عوام تبدیل می کرده است. این هنرنمایی شیخ عباس سبب می شد قاطبه مسلمین از کتب و ذخایر شیعه بهره مند شوند و آنها را از میان گرد و خاک کتابخانه ها وارد متن زندگی کرده و در زندگی دینی خود استفاده نمایند. کتابهایی هم چون مختصر الابواب فی السنن و الآداب ترجمه و خلاصه «حلیه المتقین»، علم الیقین مختصر «حق الیقین» علامه مجلسی، مختصر الشمایل المحمدیه تلخیص «السنن ترمذی»، المقامات العلیه مختصر «معراج السعاده»، مقلاد النجاح مختصر «مقالیدالفلاح»، نقد الوسائل چکیده «وسائل الشیعه»، غایه المرام تلخیص «دارالسلام»، ترجمه «مصباح المتهجد» شیخ طوسی، ترجمه «جمال الاسبوع» سید بن طاووس، ذخیره الابرار ترجمه و تلخیص «أنیس التجار» ملامهدی نراقی در موضوع فقه معاملات و... بدین منظور تالیف شده اند. استاد دوانی در ستایش این شیوه محدث قمی می نویسد: «... در میان صدها دانشمند اسلامی کسی را مانند محدث قمی سراغ نداریم که این همه کتب گوناگون را از نظر گذرانیده و گزیده و لب آنها را گلچین نموده و در دسترس مردم گذاشته باشد.»
سایر کتب این عالم وارسته به این قرار است:
- الفصول العلیه فی المناقب المرتضویه؛ تعدادی از مناقب و مکارم اخلاقی حضرت علی(ع) را گردآوری که بسیاری از آنها از کتاب های اهل سنت نقل شده است.
- حکمه بالغه و ماه کلمه جامعه؛ شامل سخنان کوتاه حضرت علی(ع) در عقاید و اصول دین. (فارسی)
- نفس المهموم؛ در بیان ماجرای عاشورا و حوادث پس از آن می باشد که بنا به تصدیق اهل فن از بهترین و معتبرترین مقاتلی است که به رشته تحریر در آمده است. کتاب از ولادت حضرت شروع شده، سپس در مناقب حضرت و آنگاه تمام وقایع بیعت تا مرحله شهادت حضرت از اول تا به آخر را شرح می دهد. (عربی)
- نفثه المصدور؛ رساله ای در تتمیم و تکمیل نفس المهموم
- منتهی الآمال؛ در مورد زندگانی چهارده معصوم(ع) و تاریخ ولادت و وفات و وقایع دوران آنها می باشد. این کتاب ارزشمند همواره مورد استفاده وعاظ و مبلغین قرار گرفته است. او در هر بخش از کتاب که مختص یک معصوم است بعد از بیان تاریخی ولادت آن معصوم داستانهایی از کرامات و معجزات او بیان کرده و بعد از ذکر احادیثی از آن معصوم به نحوه شهادت و مقتل او اشاره ای می کند و گاه از فرزندان و اصحاب ائمه نیز یادی می نماید. درج اشعاری در مدح و مرثیه معصومین نیز بر جامعیت این کتاب ارزشمند افزوده است. (فارسی)
- بیت الاحزان؛ این کتاب درباره رنج ها و ناله های حضرت زهرای اطهر(س) و زندگی و حوادث دوران حیات آن بانوی بزرگ نوشته شده است.
- کحل البصر فی سیره سید البشر(ص)؛ یکی از بهترین نمونه ها درباره سیره نبوی است.
- الانوار البهیه فی تاریخ الحجج الالهیه؛ در مورد ولادت و وفات چهارده معصوم نگاشته شده است. (عربی)
 فوائد الرجبیه؛ نخستین نوشته ایشان است که قبل از 20 سالگی نگاشت و شامل وقایع روزها و آداب مستحبی و اعمال ماه های عربی. (عربی)
- هدیه الزائرین و بهجه الناصرین؛ درباره زیارت قبور ائمه اطهار و ثواب آن است. هم چنین در تعیین قبور علما و مومنین مشهور و مدفون در کنار مشاهد مشرفه امامان. (فارسی)
- الئالی المنثوره؛ کتاب مختصری در مورد دعا و سایر مستحبات.
- التحفه الطوسیه و النفخه القدسیه یا مشهدنامه؛ نوشته مختصری مربوط به زیارت حضرت رضا(ع) و بعضی فوائد مربوط به آستان مقدسش. ( فارسی)
- رساله دستورالعمل؛ قبل از مفاتیح نوشته شده و ادعیه ای که در آن ناتمام است، در مفاتیح بطور کامل آمده است. شیخ عباس خود در مورد این کتاب می نویسد: «این دستورالعملی است برای طالبان عبادت و پویندگان راه سعادت که در آن ذکر کردم به نحو فهرست و اجمال، در (ارتباط با) ایام سنه از اعمال، از مأخذ معتبر، مانند کتب مصباح و اقبال و همچنین نگاشتم در آن؛ تواریخ موالید و وفیات حجج طاهره را.»
- مفاتیح الجنان؛ هدف محدث قمی از تنظیم مفاتیح، ارائه کتابی جامع و مستند در زمینه معرفی دعاها و زیارتها و اعمال و آداب گوناگون و متنوعی است که از سوی معصومان(ع) بیان شده است. آیت الله مرعشی نجفی، در مورد این کتاب می نویسد: مفاتیح او را بهترین کتابی یافتم که در باب ادعیه و زیارات و آداب و سنن و مناجات نوشته شده است.» جامعیت علمی مولف و تخصص وی در علوم اسلامی و نیز کثرت منابع و مأخذی که در مفاتیح به چشم می خورد، این کتاب را به صورت دائره المعارفی کوچک و کم نظیر درآورده است. دقت و وسواس محدث قمی در ارائه مجموعه ای مستند تا آن جاست که در چندین قسمت از مفاتیح به شدت از کسانی که قصد تصرف در این مجموعه را دارند انتقاد کرده است. ایشان در مقدمه ملحقات مفاتیح می نویسد: «به لعنت خداوند قهار و نفرین رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) واگذار و حواله نمودم کسی را که در مفاتیح تصرف کند.»
- الباقیات الصالحات؛ در حاشیه مفاتیح چاپ شده است.
- سفینه البحار؛ فهرست موضوعی بحارالانوار که در بیست سال به پایان رسیده است. به گفته شیخ عباس این کتاب بهترین اثر بجا مانده از وی است. ایشان این کتاب را در جهت آسان نمودن مراجعه به بحارالانوار نوشته است. کتاب سفینه البحار بر اساس حروف الفبا و بر محور واژه های روایات تنظیم شده است.
محدث قمی در مقدمه کتاب آورده است: «... آنگاه از میان کتابهای حدیثی کتاب جامع و کاملی که روزگار، در خوبی و ارزش نظیر آن را به خود ندیده انتخاب کردم (بحارالانوار)... و چون دیدم که روایات مربوط به هر موضوع که شخص بخواهد دنبال کند در مجلدهای مختلف و ابواب پراکنده منعکس شده به گونه ای که براحتی دستیابی به آنها برای هرکس ممکن نیست ...تصمیم گرفتم... فهرستی بر اساس حروف معجم فراهم آورم.» او برای تنظیم این کتاب دوبار با تمام دقت و با یادداشت برداری، تمام کتاب بحا ر الانوار را مورد مطالعه قرار داد!!
- خیرالوسائل الی تحصیل مطالب الوسائل؛ شبیه «سفینه البحار» است بر روی «وسائل الشیعه».
- الکنی و الالقاب؛ درباره زندگانی علما و شعرا و... است که در سه جلد است. این کتاب یکی از کتاب های معتبر علم تراجم (شرح حال نویسی) می باشد.
- فواید الرضویه؛ این کتاب در مشهد و در مدت اقامت شیخ عباس در آنجا به رشته تحریر درآمده که در شرح حال علما و بزرگان دین است. ( فارسی)
- تحفه الاحباب؛ درباره اصحاب پیامبر و ائمه اطهار(ع). (فارسی)
- غایه القصوی؛ ترجمه فارسی العروه الوثقای آیه الله سیدمحمد کاظم یزدی است که در مورد احکام فقهی نگاشته شده است. شیخ عباس در مقدمه کتاب می نویسد: «الحق همان کتاب است که همیشه دیدار آن را متمنی و طالب و زیارت مثل آن را شائق و راغب بودم»
- رساله ای در گناهان کبیره و صغیره؛ در پایان «الغایه القصوی» به چاپ رسیده است. (فارسی)
- منازل الآخره؛ کتاب نفیسی است که مراحل دشوار سفر آخرت را بر اساس روایات بررسی نموده و توشه لازم را یادآور شده است. شیخ عباس در مقدمه این کتاب می نویسد: «اگر حق تعالی مرا توفیق داد و مهلتی در اجل حاصل شد شاید کتابی مفصل در این باب تصنیف کنم و اگر چه در این زمان اشخاصی را نمی بینم که از روی جد و حقیقت طالب این نحو مطالب باشند و به همین ملاحظه این مختصر را نیز با حال افسردگی و کم رغبتی نوشتم.» او در بهترین منزلگاهای آخرت سکنی گزید و مجالی برای بسط منازل الآخره نیافت.
- تتمیم تحیه الزائر؛ محدت نوری که با فوت وی ناتمام مانده بود و شیخ عباس بعد از فوت استادش آن را به اتمام رساند. - شرح الوجیزه شیخ بهایی در علم درایه الحدیث - الدره الیتیمه فی تتمات الدره الثمینه شرح فارسی نصاب الصبیان - سبیل الرشاد در عقاید بویژه مبدا و معاد - ترجمه مسلک دوم ملهوف سید بن طاووس- الدر النظیم فی لغات القرآن العظیم کتابی کم حجم ولی گرانسنگ در راستای واژه شناسی قرآن برای آشنایی بیشتر پژوهشگران علوم قرآن - فیض العلام در اعمال ایام و لیالی سال، مشتمل بر جمیع آنچه در کتب مصابیح و اقبال است به نحو اجمال.

صبح صادق، ش.380، ص.6

کلمات کلیدی : یادداشتها