قول سدید

کافی، تهذیب، استبصار و من لایحضر الفقیه کتب اربعه شیعه امامیه هستند بدین معنا که از کتابهای معتبر و از منابع مهم فقه شیعه به شمار می آیند. در این بین دو کتاب تهذیب و استبصار اثر شیخ طوسی است و گزاف نیست اگر گفته شود که شیخ طوسی نیمی از فقه شیعه است!
محمد بن حسن بن علی طوسی در رمضان 385 هـ.ق در طوس خراسان دیده به جهان گشود. او معاصر سلطان محمود غزنوی، حکومت آل بویه و فردوسی، بوده است. شیخ طوسی را شیخ الطلائفه و گاهی شیخ الامامیه نیز گفته اند که دلیل بر عظمت علمی ایشان می باشد. کنیه او ابوجعفر است که گاهی در برابر شیخ کلینی و شیخ صدوق که کنیه هردوی آنها ابوجعفر بود به او ابوجعفر ثالث گویند. این سه عالم شیعی یعنی شیخ صدوق، کلینی و طوسی هم نام (محمد) و هم کنیه اند و هر سه از نویسندگان کتب اربعه هستند.
وی پس از فراگیری تحصیلات مقدماتی در 23 سالگی به بغداد که در آن زمان یکی از مراکز مهم علمی بود رفت و به تکمیل دانش خود پرداخت. وی پنج سال شاگرد شیخ مفید بود. بعد از مرگ شیخ نزد شاگرد او سید مرتضی (علم الهدی) حاضر شد و 23 سال تلمذ نمود و بعد از سید مرتضی کرسی درس علما را استاد است و زعامت و مرجعیت شیعیان جهان را عهده دار شد.
ابتدا دوازده سال در بغداد پس از وفات سید، کرسی درس علما و شاگردان استاد را به خوبی اداره نمود و شهرتی عظیم پیدا نمود. مخصوصاً وقتی به امر خلیفه عباسی کرسی تدریس علم کلام در جهان اسلام به او واگذار شد، مسلمانان بیشتر به شخصیت علمی او واقف گشتند و شیعیان جهان مخصوصا ایرانیان به وجود وی در جهان آن روز مفتخر بودند. شیخ، به تمام فنون فقهی، اصولی، کلام، تفسیر، حدیث و رجال مهارت داشت. او در دوران جوانی به درجه اجتهاد رسید هیچ دلیل بهتر از این برای شناسایی مقام علمی و نبوغ شیخ طوسی نداریم که تهذیب الاحکام وی که طی ده قرن گذشته تاکنون همیشه ماخذ و مدرک پرارزش حدیث و فقه شیعه و مورد استفاده فقها و مجتهدان بزرگ ما بوده و هست و یادگار دوران جوانی اوست. دو اثر ارزنده او به نام: تهذیب و استبصار بعد از قرآن مدارک سند فقهی شیعیان است. تهذیب بالغ بر 13590 حدیث از معصومین علیهم السلام نقل نموده و بعد از نظریه و فتوای خود در مسائل مختلف دینی بلافاصله اخبار موافق با نظریات خودش را متذکر است کتاب تهذیب او ضمن 393 باب در واقع شرح کتاب مقنعه استادش شیخ مفید است که در فقه نوشته شده است. در این کتاب احادیث متعارض و به ظاهر منافی یکدیگر در زمینه مسائل فقهی وجود داشت که موجب شد شیخ طوسی برای تبیین و توضیح این اختلافات کتاب دیگری با عنوان استبصار تنظیم نماید. «الاستبصار فی ما اختلف من الأخبار» شامل 5511 حدیث است که در آن شیخ طوسی به جمع مضامین اخبار مختلف می پردازد یا مبانی ترجیح یک روایت بر روایت دیگر را عرضه می دارد. این کتاب شامل همه ابواب فقه نیست و فقط به ابوابی اشاره دارد که در آن روایات مخالفی وارد شده باشد، ولی ترتیب ابواب به ترتیب ابواب کتاب های فقهی است یعنی از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب دیات پایان می پذیرد.
شیخ طوسی فقه را با نگارش کتاب «المبسوط» وارد مرحله ای جدید نمود؛ نفوذ علمی به گونه ای بود که تا 80 سال فتوایی مخالف فتواهای وی صادر نشد تا اینکه محمد بن ادریس حلی برخاست و اجتهاد و مکتب فقهی شیعه را ازآن حالت بیرون آورد.
در علوم کلامی و فلسفی نیز تا ظهورخواجه نصیر الدین طوسی و علا مه حلی هیچ کس یارای برابری با عقاید کـلامـی وی را نـداشـت. در تـفـسـیرقرآن تا پیش از مجمع البیان امین الاسلام طبرسی هـیـچ کـتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است مجمع البیان نیز همچنانکه مولفش گوید ازدریای بی کران معارف تبیان خوشه چیده است. شیخ طوسی را در واقع باید پایه گذار بسیاری از علوم اسلامی در مذهب تشیع دانست.
شیخ طوسی مدت چهل سال (از زمان مفید) در بغداد اقامت داشت ولی به علت حوادث ناگواری که بین امرا و صاحبان مذاهب مختلف پس از دیالمه و آل بویه، در اوایل سلطنت طغرل سلجوقی روی داد و منحر به آتش کشیدن بهترین کتابخانه بغداد و همچنین به آتش کشیدن خانه شیخ طوسی گردید ناگزیر در سال 448 به نجف هجرت نمود و تا آخر عمر در آنجا اقامت گزید. گفته اند طغرل بیک تا سال 449، چندین بار کتاب های شیخ طوسی را در ملا عام سوزاند و بـسـیـاری از کـتـب نـفـیـس و بـی مـانند او در آتش جهل و تعصب نابود گردید. . با ورود شیخ به نجف تدریجاً حوزه نجف پی ریزی شد. تعداد علمائی که از مکتب شیخ به درجه استادی و اجتهاد نائل آمده اند تا سیصد نفر ذکر شده است.
خاندان شیخ طوسی تا چند نسل همه از علما و فقها بوده اند. پسرش ابوعلی ملقب به «مفید ثانی» کتابی به نام «أمالی» دارد و کتاب «النهایه » تألیف پدرش را نیز شرح کرده است. همچنین دختران شیخ طوسی نیز فقیه و فاضل بوده اند.
تعداد آثار شیخ طوسی به 51 جلد می رسد، که از آن جمله است: کتاب المالی، که مطالب جلسات روایی اوست؛ الابواب معروف به رجال شیخ طوسی ، اختیار معرفه الرجال، که شیخ به حذف اشتباهات و اصلاح اصل کتاب رجال کشی اقدام کرد. التبیان فی تفسیر القرآن، المبسوط فی الفقه الخلاف فی الاحکام، که شیخ در این کتاب آراء علمای شیعه و مذاهب مختلف اهل سنت را در هر مساله گردآوری کرده است. العده فی الاصول.
کتب کلامی وی تلخیص الشافعی فی الامه، تمهید الاصول، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، المفصح فی الامامه، الغیبه (در مورد غیبت امام زمان) می باشد. همچنین مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، انس الوحید، هدایه المسترشد در زمینه ادعیه هستند. و نیز النهایه، که در واقع رساله عملیه اوست
شیخ طوسی از جمله فقهای نامداری است که دارای اندیشه های سیاسی در زمینه های حکومت، انواع حکومت، قضاوت، عدالت اجتماعی و ... است.
از منظر شیخ تحقق مصالح عمومی جامعه از جمله غایات مطلوب در حکومت اسلامی است که امام و رهبر سیاسی- دینی برای تامین آن منصوب شده است. شیخ طوسی به شیوه ای غیرمستقیم تاکید دارد که هرگاه حکومت در جامعه ای حضور فعال داشته باشد نظم وامنیت مطلوب تامین شده و مردم از گرداب فساد و تباهی ناشی از بی نظمی و ناامنی رهایی خواهند یافت.
شیخ سرانجام دوشنبه 22 محرم سال 460 ق جهان فانی را وداع نمود و در منزل شخصی خویش جنب حرم مطهر امیرالمومنان (ع) مدفون شد. بنا به وصیت وی، آن جا تبدیل به مسجد شد. این مسجد هم اکنون در قسمت شمال بقعه علوی، به نام مسجد طوسی معروف است.