دعایی که موجب هلاکت است!
درنگی در مورد دعا و استجابت دعا
امیرمؤمنان(ع) فرمودند: «احب الاعمال الی الله فی الارض الدعاء؛ محبوبترین عمل نزد خداوند متعال در روی زمین، دعاست» (کافی2: 467). سر این امر در این آیه شریفه است که خداوند متعال فرمود: «وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونی أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ» (غافر:60) در کنار قرار گرفتن دعا و عبادت نشان میدهد دعا خود نوعی عبادت است (ترجمه المیزان17: 520) همان عبادت و بندگی که خداوند، آن را انگیزه خلقت عنوان کرده است «ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون». (ذاریات: 56) اما دعا عبادتی ویژه است چرا که در روایتی از ابن عمار آمده است: «قلت لأبی عبدالله علیه السلام: جعلنی الله فداک ما تقول فی رجلین دخلا المسجد جمیعا کان أحدهما أکثر صلوة و الآخر أکثر دعاء فأیهما أفضل؟ به امام صادق عرض کردم: فدایت شوم در مورد دو شخصی که با هم وارد مسجد شدند و یکی به نماز بسیار و دیگری به دعای بسیار مشغول شد چه می گویی؟ کدام یک برتر هستند؟ قال: کل حسن قلت: قد علمت و لکن أیهما أفضل؟ امام فرمود هر دو خوب است. عرض کردم می دانم اما کدام فضیلت بیشتری دارد؟ فقال: أکثرهما دعاء اما تسمع قول الله تعالى: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» إلى آخر الآیة، و قال: هی العبادة الکبرى. سپس فرمود آنکه بیشتر دعا می خوانده مگر نشنیدهای خدا فرمود مرا بخوانید تا استجابت کنم تا اخر آیه را تلاوت فرمودند و ادامه دادند دعا عبادت کبری است» (تفسیر ثقلین، ذیل آیه) و بالاتر از آن پیامبر اکرم فرمودند: «الدعاء مخ العبادت ولا یهلک مع الدعاء احد؛ دعا مغز عبادت است و کسی که اهل دعاست نابود نمی‌شود. ». (بحارالانوار90: 300) از این گفتار جایگاه و فضیلت دعا به روشنی آشکار می گردد چرا که دعا را اساس و بنیان عبادت معرفی کرده است.
از این رو روشن میگردد دعا نوعی عبادت است و در عبادت، عبد و مولا وجود دارند و داعی باید از سر بندگی طلب حاجت کند و چنین دعایی است که خداوند متعال وعده استجابت آن را داده است. «وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوا لی وَ لْیُؤْمِنُوا بی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ» (بقره: 186) علامه طباطبایی در ذیل این آیه توضیح مفصلی پیرامون دعا و شرایط استجابت آن بیان میکند و مینویسد: «آیه شریفه همانطور که متعرض حکم مساله اجابت دعا است متعرض بیان علل آن نیز هست، و مىفهماند علت نزدیک بودن خدا به بندگان همین است که دعا کنندگان بنده اویند، و علت اجابت بىقید و شرط دعاى ایشان همان نزدیکى خدا به ایشان است، و بىقید و شرط بودن اجابت دعا، مستلزم بىقید و شرط بودن دعا است، پس تمامى دعاهایى که خدا براى اجابت آن خوانده مىشود مستجاب است». البته ایشان در ادامه با توجه به همین آیه شرایطی را برای استجابت دعا بیان میدارد؛ « خداى تعالى وعده أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ خود را مقید کرده به قید إِذا دَعانِ ...، و چون این قید چیزى زائد بر مقید نیست، مىفهماند که دعا باید حقیقتا دعا باشد، نه اینکه مجازا و صورت آن را آوردن» آنگاه این مطلب را این گونه تبیین میکند: «دعائى که مستجاب نمىشود و به هدف اجابت نمىرسد، یکى از دو چیز را فاقد است و آن دو چیز همان است که در جمله: دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ، به آن اشاره شده. اول این است که دعا دعاى واقعى نیست، و امر بر دعا کننده مشتبه شده، مثل کسى که اطلاع ندارد خواستهاش نشدنى است، و از روى جهل همان را درخواست مىکند، یا کسى که حقیقت امر را نمىداند، و اگر بداند هرگز آنچه را مىخواست درخواست نمىکرد، مثلا اگر مىدانست که فلان مریض مردنى است و درخواست شفاى او درخواست مرده زنده شدن است هرگز درخواست شفا نمىکند، و اگر مانند انبیا این امکان را در دعاى خود احساس کند، البته دعا مىکند و مرده زنده مىشود، ولى یک شخص عادى که دعا مىکند از استجابت مایوس است، و یا اگر مىدانست که بهبودى فرزندش چه خطرهایى براى او در پى دارد دعا نمىکرد، حالا هم که از جهل به حقیقت حال دعا کرده مستجاب نمىشود. دوم این است که دعا، دعاى واقعى هست، لیکن در دعا خدا را نمىخواند، به این معنا که به زبان از خدا مسئلت مىکند، ولى در دل همه امیدش به اسباب عادى یا امور وهمى است، امورى که توهم کرده در زندگى او مؤثرند.» (ترجمه المیزان2: 46)
در مورد دوم علت اینکه شخص خدا را نمیخواند علت آن عدم معرفت واقعی نسبت به خداست. چنین کسی حکمت، علم، قدرت، رحمت و ... خدا را به خوبی نشناخته و جایگاه خود و مولاش را نمیداند و گاه چنان دعا میکند که گویی در جایگاه مولاست و معاذ الله از کارگزار خویش تقاضا و حاجتی دارد! از این رو هنگامی به ظاهر میپندارد دعایش آن گونه که او میخواهد مستجاب نشده است بر خود این حق را میبیند که لب به اعتراض بگشاید!
مناسب نبودن زمان و شرایط از جمله موانع اجابت دعاست. چه بسا شخص دعاکننده، گمان کند که خواسته اش رد شده و ناامید گردد، در حالی که نباید قطع امید کند. امام صادق (ع) فرمود: «إِنَّ الْمؤُمِنَ لَیَدْعُو فَیُؤَخَّرُ إِجابَتُهُ إِلی یَوْمِ الْجُمُعَةِ، مؤمن دعا می کند و خداوند اجابت آن را تا روز جمعه عقب میاندازد» «چه بسا شود خداى تعالى دعاى شخصى را مستجاب فرماید، لکن وقوع آن در خارج مقدر است به وقتى، و استعجال در وقوع، از جهّال باشد». (تفسیر اثنا عشری5: 387). امام خمینی از لسان اهل معرفت در یک تقسیم بندی دعا را با توجه به شخص داعی به سه گونه استعجالی، احتمالی و امتثالی تقسیم میکند. ایشان این سه گونه را چنین توضیح میدهند:
«دعاى از روى استعجال، و آن دعاى عامّه است. اینان چون اسیر مقاصد نفسانیّه هستند، در دعا نیز شتابزده هستند که مبادا مقاصد دنیاوى یا حیوانى از آنها فوت شود.
دیگر، دعاى از روى احتمال، و این دعاى ارباب حکمت است. اینان نیز پابند مقاصد خویشند، و احتمال مىدهند دعا در جریان امور قضائى دخالت داشته باشد و قضاى حق تعالى مقیّد به دعا باشد؛ از این جهت دعا کنند.
سوّم، دعاى از روى امتثال است، و این دعاى اصحاب معارف است. آنان از اسارت نفس بیرون آمدند، و براى آمال نفسانیّه و لذّات خویشتن لَب به دعا نگشایند. اینان دعا را براى امتثال امر خدا مىکنند. چون دعا خلوت با حق و مخاطبه با محبوب مطلق است، قیام به آن کنند.
حقّا که انسان اگر به نور معرفت قلبش منوّر باشد و مانند ما اسیر سلسلههاى شهوات و زندان طبیعت نباشد، هر گز مخاطبه با حق تعالى و توجه و ذکر او را وسیله چیز دیگر قرار نمىدهد. ما اسیران نفس و شهوت، خدا را براى خُرما مىخواهیم، و دوست مطلق را فداى لذّات نفسانیّه مىکنیم...». (شرح حدیث جنود عقل و جهل: 364)
از این رو آنچه در دعا مهم است درک این مطلب است که ما در جایگاه عبد محض نزد مولایی غنی و قادر و حکیم هستیم و از روی خشوع و تواضع طلب حاجت کنیم و در مورد نتیجه آن تسلیم آن پروردگار حکیم باشیم. دعای استعجالی نه تنها ممکن است مورد استجابت قرار نگیرد چه بسا مورد هلاکت دعا کننده هم بشود! چه آنکه در روایت شریفه در مورد فرج امام زمان(عج) که از افضل اعمال معرفی شده است آمده است: «کذب الوقاتون هلک مستجعلون». البته باید توجه داشت استعجال در دعا منافی اصرار بر حاجت نیست که امری ممدوح است چنانچه امام باقر علیه السلام میفرمایند: «و الله لا یلح عبد مومن علی الله عزوجل فی حاجته الا قضاها له، قسم به خدا هیچ بنده با ایمانی در برآورده شدن حاجتش به درگاه خدای عزوجل اصرار نمی ورزد مگر آنکه خداوند خواسته اش را برآورده می کند.»
اما باید توجه داشت که این اصرار بر دعا نباید تبدیل به آفت «استعجال» شود. یکی از حربههای شیطان برای اینکه بنده خدا را از درگاه او براند، این است که وقتی پس از مدتی دعایش مستجاب نشد، او را از استجابت دعایش ناامید سازد، این همان «استعجال» مذمومی است که در احادیث از آن نهی شده است. امام صادق(ع) میفرمایند: «لا یزال المومن بخیر و رخاء و رحمهٍ من الله ما لم یستعجل فیقنط فیترک الدعاء» مومن همواره در خیر و آسایش و رحمت از جانب خداوند است مادامیکه به استعجال مبتلا نشود و ناامید شده دست از دعا کردن بکشد. روای از حضرت می پرسد: کیف یستعجل؟ استعجال چگونه است؟ امام فرمودند: یقول : «قد دعوت منذ کذا و کذا و لا أری اجابة» بگوید: از فلان زمان دعا کردم و اجابتی ندیدم!
صبح صادق، ش533، ص6
کلمات کلیدی : یادداشتها
» نظر